KONTRIBUTI I REVISTËS ‘DITURIA ISLAME’ NË FUSHËN E PREDIKIMIT ISLAM – HUTBEJA SI SHEMBULL

Dr. Sedat ISLAMI

Abstrakt

Revista ‘Dituria Islame’ ka një rëndësi të veçantë dhe historike në fushën e predikimit islam në Kosovë dhe më gjerë. Këtë rëndësi më së miri e dëshmon kontributi i saj, i fokusuar, përveç tjerash,edhe në përgatitjen profesionale të predikuesve – hoxhallarëve dhe asistimin e tyre permanent me tema fetare (vaze dhe hutbe). Sfond historik këtij kontributi i jep paraqitja e saj në kohën e rrethanave të papërshtatshme politike në Kosovë dhe jo vetëm. Në Shqipëri, ku më parë nxirreshin revista fetare, për shkak të regjimit komunist, nxjerrja e tyre që ndaluar. Ndërsa në Kosovë, përkundër sistemit komunist që ishte, liria e shtypit fetar deri diku ekzistonte, literatura fetare në shqip qe vonuar. Kështu, dalja e revistës ‘Dituria Islame’, krahas Edukatës Islame, revistë kjo tremujore, do të kontribuonte shumë për ngritjen e vetëdijes fetare islame në përgjithësi dhe për formimin e predikuesve fetarë në veçanti. Ky punim mëton të hedh dritë pikërisht mbi këtë rol të ngritjes profesionale të imamëve dhe ligjëruesve fetarë, dhe këtë duke iu referuar hutbes nga aspekti profesional (si mjet predikues) dhe artistik (si përmbajtje dhe interpretim). Punimin e kam ndarë në dy pjesë kryesore: në pjesën e parë jam marrë me materialet përkitazi me kornizën teorike për hutben, ndërsa në pjesën e dytë i jam përkushtuar anës praktike të tyre, respektivisht aspektit përmbajtjesor dhe rregullimit teknik e artistik të hutbeve. Krejt në fund, kam përmbledhë me pak fjalë rezultatet e këtij punimi dhe rekomandimet e tij.  

Fjalët kyçe: dituria islame, predikimi islam, hutbeja e xhumasë, edukimi fetar, imamët shqiptarë.

HYRJE

Falënderimet i takojnë All-llahut ndërsa përshëndetjet qofshin mbi Muhammedin, familjen, shokët dhe të gjithë pasusit e denjë të tij!

Ligjërimi ka një rëndësi të veçantë për shkak se paraqet litarin që mban gjallë komunikimin shoqëror ndërmjet njerëzve dhe jo vetëm. Ajo paraqet edhe nivelin e ngritjes intelektuale dhe qytetëruese të një populli dhe këtu qëndron shpjegimi se përse i është kushtuar rëndësi vazhdimisht asaj. Ajo, nëse do të përdornim ilustrimin figurativ të disa studiuesve muslimanë, në raport me qytetërimin është sikur gjuha në raport me trupin.[1]

Këtu qëndron shpjegimi se përse ligjërimit dhe të folurit i është kushtuar rëndësi në të gjitha qytetërimet dhe civilizimet, sikur që vazhdon t’i kushtohet rëndësi edhe sot e kësaj dite. Rëndësi i është kushtuar edhe në Islam, ku, përveç bazave dhe kritereve përkatëse, janë modifikuar edhe ato elemente ekzistuese, në mënyrë që t’i përshtaten Islamit dhe parimeve të tij. Kjo ka bërë që ligjërimi të pësojë një ndryshim pothuajse strukturor dhe gjithëpërfshirës në tematikë, shprehje dhe veçori.[2] Ligjërimi është bërë edhe detyrim fetar, veçmas ai i ditës së xhuma, që konsiderohet pjesë përbërëse e adhurimit.

Nga këtu, dijetarët muslimanë, e kanë trajtuar vazhdimisht ligjërimin, qoftë si kapitull të librave të caktuar, qoftë si libër të veçantë, sepse, prej ligjërimit është varur shumë edhe përhapja e fesë.

Ligjërimi fetar, si koncept e art, ka zënë vend edhe tek ne, shqiptarët muslimanë. Ai është shtjelluar në kuadër të planprogrameve mësimore por edhe të materialeve publicistike. Megjithëkëtë, trajtimit për hutben ndër ne, kanë munguar, sikur që kanë munguar trajtimet me këtë tematikë nga revista Dituria Islame.

Problematika e hulumtimit

Nga këtu, vjen ky punim që të trajtojë këtë aspekt të lënë anash, dhe këtë duke gjurmuar për përgjigje të dy pyetjeve hulumtuese:

1)      Sa ka kontribuar Dituria Islame në konceptet teorike për Hutben?

2)      Sa ka mbështetur Dituria Islame imamët dhe ligjëruesit me materiale për ligjërimet e tyre ditëve të xhuma, festave dhe datave të caktuara?

Qëllimet e hulumtimit

1)      Ky punim studion aspektin teorik të trajtesave shkencore dhe profesionale përkitazi me ligjërimin fetar në revistën Dituria Islame.

2)      Punimi hedhë mëton të hedhë dritë mbi materialet e përgatitura për ligjërim, respektivisht anën përmbajtjesore të tyre, në radhë të parë, por edhe aspektin teknik e artistik të tyre, gjëra këto me rëndësi në këtë fushë. 

Rëndësia e hulumtimit

Rëndësia e këtij punimi qëndron në faktin se ai, mbase për herë të parë, ofron një trajtim kronologjik dhe gjithëpërfshirës të ligjërimit fetar në revistën Dituria Islame. Lexuesit, në përgjithësi, dhe ligjëruesit fetarë, në veçanti, për herë të parë mund të njihen me aspekte të ndryshme përkitazi me hutbet, si f.v. historikun e tyre, klasifikimin, vërejtjet dhe sugjerimet, gjëra këto që ndikojnë pozitivisht në përmirësimin dhe ngritjen e nivelit të ligjërimit tek ata. Punimi, ka rëndësi edhe për shkak se është pararendës dhe hapës i shtigjeve për trajtim të ligjërimit edhe në revista tjera fetare në gjuhën shqipe. 

Metodologjia dhe skema e punimit

Metodologjia e ndjekur në këtë punim është kryesisht përshkruese. Hulumtimi ka mëtuar para së gjithash evidentimin e materialeve ligjëruese dhe rreth ligjërimit, për të bërë më pas analizimin e tyre dhe për të përcaktuar përmbushjen e kritereve përkatëse.  Ai shtrihet në dy pjesë kryesore: pjesa e parë i dedikohet kornizës teorike për hutben ndërsa pjesa e dytë merret me hutbet e përgatitura, pra aspektin përmbajtjesor dhe teknik e artistik të tyre. Në fund fare kam përmbledhur rezultate dhe rekomandime përkatëse.

All-llahun e lus të më shpërblejë për çdo të qëlluar ndërsa për gabime dhe lëshime i drejtohem me përulësi që të më falë dhe mëshirojë!

I.KORNIZA TEORIKE PËR HUTBEN

I.1. KLASIFIKIMI PROFESIONAL I MATERIALEVE PËR HUTBEN

Materialet që kanë trajtuar hutben nga perspektiva profesionale janë relativisht pak. Ato, po kështu, janë të vonshme. Në fakt, nga materialet ekzistuese, vetëm njëri është shkruar para luftës dhe ai është përkthim nga gjuha boshnjake.[3] Materialet tjera i përkasin periudhës së pasluftës dhe janë publikuar në intervale të gjata kohore. Qasja e tyre ndaj hutbes është qasje bazike dhe plotësuese. Përveç tyre ka dhe shkrime tjera që, me përmbajtjen e tyre, ani pse jo të drejtpërdrejtë, kontribuojnë në plotësimin e të informacioneve rreth Hutbes dhe Hatibit. 

Në vazhdim do të ofrojmë një klasifikim tematik të këtyre materialeve për të parë nga afër se deri në ç’nivel është shërbyer hutbeja nga aspekti teorik dhe profesional.

I.1.1.

Materiale të drejtpërdrejta

Materialet që kanë trajtuar hutben në mënyrë të drejtpërdrejtë janë vetëm dy. Materiali i parë është përkthim nga gjuha boshnjake ndërsa materiale tjetër është shkrim autorial. I pari është botuar në dekadën e parë të revistës (v. 1991) ndërsa i dyti në dekadën e dytë (1999). Edhe pse të përpiluar në pak faqe, artikujt ia kanë dalë të ofrojnë njohuri të mjaftueshme për hutben dhe këtë pothuajse në të gjitha fushat e saj.

Le të shohim më konkretisht një përmbledhje të shkrimeve në fjalë të radhitura sipas kohës së publikimit të tyre.

     1)

‘Hutbeja-domethënia dhe karakteristikat themelore’ – nga Prof. Dr. Jusuf Ramiq[4]

Artikulli në origjinal është në gjuhën boshnjake ndërsa në shqip është përkthyer nga hoxha Nexhat Ibrahimi. Autori shihet ta ketë trajtuar fillimisht hutben në kuadër të hatabes – ligjërimit ose fjalimit si tërësi,[5] rëndësinë e të cilës e sheh tek kumtimi i fesë. Pra ajo është mjet me të cilin Muhammedi Ø‘ që nga dita e dërgimit kumtoi fenë. Ndërsa për hutben, si formë e veçantë e ligjërimit, respektivisht hutbet e xhumasë dhe bajrameve, autori shpjegon të jetë praktikuar pas kalimit të Muhammedit Ø‘ në Medinë.

Përveç shpjegimeve që kanë të bëjnë me aspektin normativ të hutbes, autori merret edhe me interpretimin e hutbes. Ai na përkujton se hutbeja duhet të mbahet në këmbë, zëri duhet të jetë tingëllues dhe i fuqishëm, dukja e ligjëruesit duhet të jetë në rregull si dhe duhet të përdoret mimika. Kur flet për temat e hutbes, autori shpjegon se ato duhet ta përfshijnë Islamin si besim dhe sistem.

Me pak fjalë, artikulli ofron një përmbledhje të rëndësishme këshillash dhe mësimesh për hutben, të cilat ndikojnë fuqishëm në një hutbe të suksesshme.

2)

‘Hutbeja, va’i dhe vaizi’ nga Hajrullah Hoxha[6]

Ky është artikulli i dytë që flet drejtpërdrejtë për hutben. Autori, siç mund të lexohet nga periodiku i publikimeve të tij, këtë temëe ka përpiluar si një lloj hyrje për hutbet e tij që do të pasojnë në numrat vijues. Ai ka ofruar një përmbledhje të thuktë dhe koncize rreth hutbes, gjegjësisht rreth llojeve, rëndësisë dhe rregullave përkatëse të saj. Ai e sheh hutben të rëndësishme për shkak se ajo, jo vetëm që është mjet i kumtimit të Islamit porse është, njëkohësisht, edhe gjë prej të cilës varet pranimi i Islamit nga të tjerët. Përgjatë shtjellimit, vërehen porosi shumë profesionale të autorit, sidomos kur flet për temat e hutbes, ku jep tre këshilla të arta:

-          trajtimin e Islamit në përgjithësi, duke filluar nga besimi, detyrimet fetare dhe sistemet e Islamit për shoqërinë

-          trajtimin e gjërave sipas kohës dhe vendit të tyre

-          fokusimi në drejtimin e ehlu sunnetit gjatë shpjegimeve të çështjeve të besimit dhe medhhebin lokal gjatë shpjegimit të çështjeve të fikhut.  

Autori gjatë trajtimit të hutbes insiston në ruajtjen e konceptit të saj, si në thelb – përmbajtje, si në interpretim. Më qartë, ai urren që hutbeja të kalojë nga një mjet të cilit –pas All-llahut- i detyrohemi për pranimin e kësaj feje nga shumë njerëz në një ambient hiqajesh e përrallash. Temat duhet të kenë ngjyrë realiteti dhe aktualiteti.   

Çështje tjetër me rëndësi që ka trajtuar autori, e që nuk është në shkrimin paraprak, është edhe ajo e përkthimit të hutbes. Ai ka dhënë një përgjigje të balancuar dhe të arsyeshme. Nëse thotë me gojën plot se duhet ta përkthejmë hutben patjetër që popullit t’i mësohet feja në tërësi, megjithatë, këtë e thotë vetëm për lëndën e shtjelluar, ndryshe, për pjesët bazë të hutbes, si në fillim, si në mbarim, mendon se duhet të ngelin në origjinal.

Artikulli, jo vetëm që ka plotësuar atë të mëparshmin, porse ka ndriçuar edhe fusha tjera, duke u bërë kështu një prurje me rëndësi dhe peshë në fushën e përgatitjes profesionale për hutben.

I.1.2.

Tema plotësuese

E veçantë e këtyre temave është se ato merren më shumë me temat e hutbeve dhe interpretimin e tyre sesa me aspektet tjera. Për këtë shkak janë klasifikuar si plotësuese. Janë gjithsej katër shkrime që trajtojnë këto aspekte të hutbes dhe, edhe këto sikur materialet e cituara në pikën paraprake, janë publikuara në intervale kohore të ndryshme (1991, 2007, 2009 dhe 2014.) Dy shkrimet e para janë përkthime ndërsa dy shkrimet tjera janë autoriale.

    1)

‘Namazi i ditës së premte’[7]

Shkrimi është përkthyer nga anglishtja. Emri i autorit nuk figuron ndërsa përkthyes në shqip është Nexhmedin Ramadani. Hutbeja është diskutuar si pikë e temës por me theks dhe rëndësi të veçantë.  Në të është parashtruar nevoja e madhe e përgatitjes dhe arsimimit të ligjëruesve, sikur që është folur për natyrën e temave që duhen rrahur dhe ngjyrën e tyre aktuale e shoqërore. Në të është bërë thirrje që hutbeja të interpretohet me zë të bukur, të jetë tërheqëse si dhe të dominohet nga ngjyra fetare, respektivisht ajetet.

Në këtë shkrim një pjesë i është rezervuar edhe çështjes së përthimit të hutbes, për çka jepen disa propozime dhe disa mënyra jashtë të cilave nuk mund të dilet, por duke vënë theks mbi propozimin e parë, sipas të cilit hutbeja fillohet në origjinal arabisht e pastaj shpjegohet në gjuhën përkatëse.

2)

‘Hutbeja e suksesshme’ nga autori Muhammed Gazali[8]

Materiali në origjinal është në të vërtetë pjesë e hyrjes së një përmbledhje dyvëllimëshe me hutbe të Shejh Muhammed Gazalit [All-llahu e mëshiroftë!], të cilën në shqip e solli Miftar Ajdini. Autori fillimisht flet për rëndësinë e hutbes dhe rolin e saj në ngritjen e vetëdijes dhe civilizimit të një populli. Për ta kryer këtë funksion, ai jep këshillat në vazhdim:

-          Hutbeja të jetë e fokusuar rreth një teme

-          Sistemimi dhe radhitja e pjesëve të ligjëratës

-          Ngjyra fetare e argumenteve (ajete, hadithe, thënie nga të parët...)

-          Shmangia e temave që nuk përçojnë mesazhe uniteti, bashkimi, paqeje, sepse ato nuk përkojnë me xhaminë dhe mesazhin e saj

-          Aktualiteti i hutbes, respektivisht trajtimi i çështjeve që prekin drejtpërdrejtë xhematin dhe interesat e tyre

-          Interpretimin e thellë dhe të synuar të teksteve, veçmas atyre që nuk kuptohen drejt nëse mjaftohet vetëm me citimin tekstual të tyre

-          Referimi shembujve të gjeneratave të para në dije dhe qytetërim, sepse kështu përshkruhet një e kaluar e lavdishme, sikur që evidentohen aktorët që mund të na çojnë përpara si shoqëri e qytetërim

-          Gjatë trajtimit të rrymave dhe lëvizjeve të devijuara, Imami duhet të mjaftojë me shpjegimin e konceptit të vërtetë islam, pra nuk duhet t’i referohet burimeve të rrymës apo lëvizjes por të prezantojë të vërtetat nga Kur’ani dhe Sunneti që besimtarëve iu ofrojnë koncept dhe imazh të qartë të temave/problematikave që diskutohen

-          Ushtrimet para fjalimit, dhe këtë duke rishikuar përmbajtjen e ligjëratës, duke verifikuar tekstet dhe argumentet si dhe duke improvizuar mbajtjen e saj para xhematit

-          Reduktimi i hutbes në fjalët, fjalitë, konceptet dhe argumentet që i japin formë hutbes, pa u lëshuar në detaje të tepërta, që ndonjëherë, përveç monotonisë mund të shkaktojnë çrregullim të brendshëm të temës, respektivisht të thuhen gjërat që nuk janë të nevojshme dhe të harrohen ato që janë thelbësore

Ky material mund të thuhet lirisht se është një lloj kursi trajnues në distancë. Leximi i tij kohë pas kohe Imamit ia mundëson që të ruajë ritmin e një ligjëruesi të suksesshëm.

3)

‘Përsiatje rreth rëndësisë dhe rolit të hutbes në Islam’[9]

Artikulli është shkrim autorial nga Nexhat Ibrahimi. Artikulli hapet me një përshkrim të rëndësisë së hutbes për të vazhduar më pas me disa këshilla e rekomandime të fuqishme që një ligjërues duhet t’i ketë në konsideratë. Autori veçon këto këshilla e udhëzime:

-          Të kihet parasysh struktura e xhematit-audiencës,

-          Të përvetësohen metodat dhe mënyrat e komunikimit, që Hutbeja më pas të ketë efekt pozitiv, 

-          Shprehja e kontrolluar e emocioneve, respektivisht ta bëjë hutben këshillëdhënëse e përkujtuese.

Ky artikull është i një rëndësie të veçantë. Këshillat e tij janë aktuale dhe në hap me kohën. Autori synon që hutbes të mos i humbet rëndësia që ka, pavarësisht zhvillimeve teknologjike. Hutbeja mund të vazhdojë të kryejë rolin e saj edukativ dhe fetar vetëm nëse Imami shfaqë vetëdije karshi përgjegjësisë së ngarkuar mbi supe dhe avancim të vazhdueshëm në përvetësimin e njohurive, shkathtësive dhe teknikave të suksesshme të komunikimit me njerëzit.

4)

‘Çfarë të ligjëroj në Hutben e xhumasë?’[10]

Autori i këtij shkrimi, Sedat Islami,[11] është fokusuar në disa kritere që ndikojnë në suksesin e Imamit në përzgjedhjen e temës për hutben e tij. Fillimisht, ka folur për rëndësinë që ka performimi gjatë hutbes, për tu ndalur më pas tek kriteret e përzgjedhjes së temës, respektivisht tek roli dhe ndikimi i xhematit në përzgjedhjen që Imami i bën temave të hutbes. Autori konsideron se Imami duhet të jetë vigjilent dhe të përzgjedhë propozimet e qëlluara, që të mos injorojë tërësisht kërkesat e xhematit, por njëkohësisht duhet edhe të ketë pavarësinë që, si një edukator, të trajtojë temat e duhura dhe të nevojshme, qoftë edhe nëse duhet përsëritur ato.

Në fakt, ai sheh dy mënyra se si të përzgjidhen propozimet:

a.       Mbledhja e propozimeve me qëllim klasifikimi. Autori i referohet një praktike të suksesshme të Këshillit të Përgjithshëm të Çështjeve Islame dhe Vakëfeve në EBA, dhe

b.      Konsultimi të jetë në rrethe më të ngushta, madje xhemati të mos jenë fare pjesë e tyre. Propozimet duhet të trajtohen vetëm në forume hoxhallarësh sepse kështu atyre do t’iu jepej ngjyrë më e theksuar profesionale.

I.1.3.

Tema indirekte

Këto tema kanë trajtuar aspekte që lidhen në një ose formë tjetër me ligjërimin. Ato ndonjëherë i kushtohen thirrësit dhe përgatitjes së tij, herën tjetër fokusohen në ndonjë formë a mënyrë se si vihet deri tek dija, sikur që në shkrime të caktuara i përkujtohet përgjegjësia që ka dhe vigjilenca që duhet të ketë për detyrën e tij si prijës, etj.[12]

II. HUTBEJA SI MATERIAL I SHKRUAR

II.1. HAPËSIRA KUSHTUAR HUTBEVE

Hutbet kanë qenë tema që kanë zënë vend në revistën Dituria Islame që nga ditët e para të saj.[13] Janë kryesisht hutbe të përgatitura për xhuma ndërsa nuk mungojnë as hutbet e ceremonive zyrtare me rastin e festave të Fitër dhe Kurban Bajramit. Niveli i tyre përmbajtjesor është i kënaqshëm. Ato janë të shoqëruara me argumente fetare dhe kanë ngjyrë të aktualitetit. Pra, janë rrahur tema që përmbushin kriteret për të qenë pjesë e ligjërimeve fetare.

Krahas hutbeve, ka edhe materiale tjera të shumta, të klasifikuara dhe sistemuara brenda rubrikave të caktuara, të cilat, si për nga tematika që shtjellojnë, si nga stili, i përgjigjen shumë hutbes dhe me pak modifikime mund të përgatiten si një hutbe e mrekullueshme.

Ja disa prej këtyre rubrikave: njohuri islame,[14]akaid,[15]mesazhe,[16]etikë,[17]edukatë islame,[18]moral,[19] ahlak,[20] familjare,[21] pikëpamje,[22] qasje,[23] vështrim,[24] reflektim,[25] aktualitet,[26]me shkas,[27] etj.

Tema të këtilla mund të gjesh absolutisht në çdo numër të revistës Dituria Islame. Bile, në disa numra, mund të gjesh një kallaballëk temash të kësaj natyre.[28]

II.2. NDARJA E HUTBEVE

II.2.1. Ndarja e Hutbeve sipas kategorisë

1)      Hutbe të manifestimeve qendrore

Këto janë hutbe të mbajtura kryesisht nga autoritet më të larta të Bashkësisë islame të Kosovës.[29] Hutbet zakonisht janë në fillim të numrit, por ka raste kur këto hutbe janë të vendosura fare në fund të numrit.[30]

Po kështu, këtu mund të vërehen edhe hutbe të autoriteteve më të larta të kohës së ish-Jugosllavisë, respektivisht të Reis-ul-Ulema-së[31] që janë të përkthyera në shqip ose janë marrë nga autorë shqiptarë jashtë trojeve tona.[32]

2)      Hutbe të rregullta brenda rubrikës së revistës, për të cilat do të bëjmë fjalë tek hutbet serike.

3)      Hutbe me shkas, të cilat janë shkruar përkitazi me ngjarje, zhvillime dhe data të caktuara.[33]

II.2.2. Ndarja e Hutbeve sipas autorësisë:

1)      Hutbe autoriale

Hutbe të kësaj natyre janë shumica absolute.

2)      Hutbe të përkthyera

Hutbe të kësaj natyre ka fare pak.[34]

II.2.3. Ndarja e hutbes sipas temës

1)      Hutbe serike

Rëndësia e këtyre hutbeve është se ato janë hutbe të përgjithshme, që kurdo që të mbahen, kanë vendin dhe rëndësinë e tyre. Hutbe të këtilla ka, madje që nga fillimi. Gjithsej kam arritur të evidentojë pesë seri:

a.       Seria e namazit nga Avni Aliu.[35]

b.      Seri hutbesh për besimin nga Hajrullah Hoxha[36]

c.       Seria për robërit e sinqertë të All-llahut nga Sedat Islami[37]

d.      Seria për premtimet hyjnore për besimtarët’ nga Sedat islami[38]

e.       Seria për shembulli i besimtarit’ nga Sedat Islami[39]

2)      Hutbe të lira

Janë hutbe që nuk janë pjesë e përhershme e rubrikës së Hutbeve në diturinë islame. Hutbe të këtilla ka goxha shumë.[40]

II.2.4. KRITIKË

II.2.4.1. Mungesa e vazhdimit me trajtesa shkencore të zgjeruara

Megjithëse ka tema që kanë rrahur hutben nga aspekti teorik goxha mirë, prapë nevoja për të vazhduar me tema profesionale për hutben ndihet. P.sh. në asnjërën prej punimeve, qoftesh këto bazë, plotësuese apo të tjera, nuk është diskutuar për mënyrën praktike të përgatitjes së hutbe. Ndonjëherë, megjithëse është rrahur si çështje, ligjëruesi mund të ketë para vete referenca të shumta, por kjo nuk garanton sukses përderisa ai nuk di si t’i përdorë ato, si të përfitojë prej tyre, si t’i radhit brenda hutbes së tij.

II.2.4.2. Mungon aspekti artistik dhe teknik

Ndonëse jo gjithnjë dhe në çdo numër, aspekti teknik dhe artistik i hutbes mungon. Me aspektin teknik kam për qëllim hyrjen në arabisht, e cila, siç pamë edhe nga shtjellimet, është shumë me rëndësi. Ndërsa me aspektin artistik kam për qëllim shoqërimin e materialit të shkruar me imazhe përkatëse. Mungesa e këtyre elementeve theksohet veçmas në numrat e viteve të fundit.

Si tjetër vërejtje në këtë aspekt është edhe mungesa klasifikimit dhe radhitjes së hutbeve zyrtare në vendin e përshtatshëm. Është vënë re herë pas here zhvendosja e hutbes nga fillimi i numrit në mes ose në fund fare.[41] Kjo, edhe pse ka ndodhur rrallë, megjithatë ka qenë diç që një lexuesi ia vret syrin, sidomos për faktin se hutbeja është mesazhi më i rëndësishëm që lexohet nga figura qendrore e muslimanëve të vendit.

Probleme me klasifikimin shfaqen edhe herëve tjera kur tema, jo vetëm që është hutbe, por është edhe në kuadër të ndonjë serie të caktuar, ndërsa nuk figuron si hutbe.[42]

II.2.4.3. Mungojnë hutbet e numrave me temë të caktuar

Në revistë nuk i është kushtuar rëndësi që të ketë hutbe për numra me temë të caktuar. Edhe pse ka raste kur numri me temë të caktuar ka edhehutben përkatëse,[43] gjë që na bën të besojmë se këto vërejtje që po i japim janë me vend për shkak se janë anashkaluar praktika të revistës.  Dhe këtu kemi të bëjmë me dy vërejtje kryesore:

a.       Mungesa e temës për numrin përkatës[44]duke ndodhë madje që të jetë shkëputur hutbeja në këta numra me temë të caktuar qëllimshëm për faktin se numrat paraprak dhe numrat e më pastajmë ka hutbe.[45]

b.      Ekziston temë por që nuk lidhet me numrin,[46] por kjo nuk ndodhë shpesh.

II.2.4.4.Shkëputjet ndërmjet temave të hutbeve serike

Është vënë re tek hutbet serike intervali kohor i gjatë ndërmjet publikimit të tyre. Kjo sigurisht se e gjymton mesazhin e hutbes serike dhe e minimizon efektin edukativ të saj.

PËRFUNDIM

Përmbylljen e këtij punimi e kam bërë me nënvizimin e rezultateve kryesore të tij si dhe me disa rekomandime përkatëse. Sa i përket rezultateve, ato janë:

1)      Dituria Islame ka kryer dhe vazhdon ta kryejë rolin e saj në përgatitjen profesionale të Imamëve. Kjo shihet nga temat që diskutohen. Në këtë drejtim, ajo ka luajtur dhe vazhdon të luajë rol të rëndësishëm edhe në përgatitjen sa i përket ligjërimit si koncept e art.

2)      Materialet e ofruara për kornizën teorike për hutben, edhe pse numerikisht nuk janë shumë, ato janë të shkruara asisoj që, edhe në rrafshin kohor por edhe në atë përmbajtjesor, plotësojnë njëra tjetrën, duke na ofruar kështu njohuri që mundësojnë perfeksionimin e artit të ligjërimit në vazhdimësi.

3)      Dituria Islame ia ka dalë të mbulojë boshllëkun e publicistikës fetare duke iu ofruar Imamëve asistencë dhe mbështetje me tema me vlerë për derset, vazet dhe hutbet e tyre.

Ndërsa sa i përket rekomandimeve, do të veçoja:

1)      Të vazhdohet me trajtimin e hutbes nga aspekti profesional i saj, pasi që, mungojnë aspekte të pashtjelluara të saj. Janë përshkruar disa gjëra në vija të trasha se duhet të jenë kështu e ashtu por aspekti i praktik i tyre se si vihet deri tek ato mungon. Kjo mund të bëhet me vazhdimin e një tradite të vjetër të organizimit të seminareve me Imamë ku praktikisht do të shtjelloheshin këto tema.

2)      Hutbeja të ngelë rubrikë e përhershme në revistë dhe këshilli redaktues të ngarkojë njërin prej anëtarëve që në vazhdimësi të përkujdeset për këtë rubrikë. Pra, të mos ngelë rubrikë vullnetare, sepse, siç është vënë re, ka patur shkëputje jo vetëm të rubrikës si rubrikë, por edhe brenda ndonjë serie të caktuar vëren distancë të gjatë kohore të publikimit të temave, gjë që të bën të bindesh për mungesën e seriozitetit tek autorët.

3)      T’i kushtohet rëndësi hutbeve për numra me temë të caktuar. Është vënë mungesa e hutbes në numra të tillë ani pse ka tema tjera mjaft shumë. Do të kishte qenë mirë, madje, që në numra të caktuar për Ramazanin dhe Haxhin të publikohen edhe hutbe nga arkiva që i shërbejnë Imamëve për tërë muajin. Sikur që kishte me qenë mirë të publikoheshin edhe hutbe të manifestimeve për Fitër dhe Kurban Bajram. Është vënë re në një rast kjo[47] dhe besoj se kishte me qenë e dobishme sikur Imamëve t’i ofrohej hutbeja paraprakisht. Kjo, po kështu mund të përzgjidhet nga arkiva e hutbeve zyrtare të BIK-së.

4)      T’i kushtohet rëndësi aspektit teknik dhe artistik të hutbes, gjë kjo që ka qenë por është neglizhuar.

All-llahun e lus që të mos lejojë të shuhet drita e kësaj minareje të dijes, edukimit dhe arsimimit!